Na pierwszym miejscu z prac przedstawiających problematykę o charakterze ogólnym wymieniłbym niezwykle oryginalną i jeszcze dzisiaj pobudzającą do myślenia rozprawę Kelles-Krauza Kilka głównych zasad rozwoju sztuki 44, a z prac w ścisłym sensie tego słowa krytycznoliterackich studia Irzykowskiego, które w wielu punktach poza sposoby myślenia właściwe epoce wykraczały 45.
Ekspresywizm ujawniał się w pracach rozmaicie pomyślanych i na różne tematy, dochodził do głosu w publikacjach krytyków, których poza tym wiele różniło. Postawa ekspresywistyczna najradykalniejszą postać zyskała w deklaracjach programowych Przybyszewskiego 46, ale też był to chyba ten ich składnik, który budził wówczas stosunkowo najmniej oporów. Znajdowała ona jednakże wyraziste uzewnętrznienie również w pracach tych autorów, którzy — by tak powiedzieć — nie plasowali się w centrum młodopolskiego ruchu, często też nawet nie uchodzili za jego przedstawicieli, by wymienić na przykład Władysława Jabłonowskiego i Walerego Gostomskiego. U tych dwu wybitnych krytyków ekspresywizm jest również postawą
bezwzględnie
aprobowaną. Jabłonowski w zasadniczym i bardzo interesującym artykule \dziwnym trafem całkowicie zapomnianym\ deklarował: u w o l n i ć się od osoby twórcy nie ma sposobu. Sztukę można określić j a k o r e a k c j ę o s o b i s t ą j e d n o s t k i l u d z k i e j. Twórca reaguje tak, jakim jest — całą swoją osobą, jej zawartością. Każdy przeto reaguje inaczej, inaczej widzi i pojmuje świat zjawisk, inaczej go przekształca, ulepia i odtwarza. Ściśle rzeczy biorąc, tyle jest rodzajów twórczości, ile jest odrębnych indywiduów twórczych. Można nic nie mówić o swoich uczuciach i teoriach, a mimo to najzupełniej dać im wyraz i całą rzeczywistość nimi zabarwić. Twórczość nie jest zwykłym odruchem, wywołanym podrażnieniem zewnętrznym; jest to bardzo złożona r e a k c j a o s o b i s t a, w której bierze udział cała istota twórcy. Sztuka zatem wypływa z tego, co jest najbardziej indywidualnym w naszej istocie, najmniej zależnym od świata zewnętrznego. W istocie jej spoczywa wolność, podczas gdy dążeniem nauki jest ścisłość i determinacja 47. W dalszej części tego studium Jabłonowski oświadcza: Cała twórczość ludzka właściwie jest niczym innym jak tylko pasmem zwierzeń i spowiedzi osobistych; wszyscy tu dążą do ujawnienia siebie samych, swoich zasobów uczuciowo-myślowych, swoich aspiracji i walk wewnętrznych, strat albo zdobyczy 48. Skoro wyrażanie siebie jest istotą twórczości, co przyznają solidarnie krytycy od Brzozowskiego do Jabłonowskiego, od Matuszewskiego do Lacka, to właściwie wszystko, co się w dziele pojawia, wszystko, co wchodzi z nim w jakiś kontakt, jest przewodnikiem ekspresji. To ona jest warunkiem wszelkiego artyzmu. Antoni Potocki pisał w studium o Kasprowiczu: takie pełne, szczere, żywotne wypowiedzenie się duszy ludzkiej, takie integralne przeistaczanie się czyjegoś życia w pieśń — było i zawsze będzie prawdziwym źródłem nowych natchnień, nowych dróg, odrodzeń poezji 49. Ekspresja nie jest wobec dzieła literackiego — jeszcze raz wypada to podkreślić — czynnikiem zewnętrznym. Nie jest także dlatego, że wszystko, co się w nim pojawia, musi pozostawać w jakimś do niej stosunku, a jeśli nie pozostaje, to znaczy, że utwór jest poniżej przyjętych standardów. Wszystko bowiem musi umożliwiać ujawnianie tego, co stanowi o osobowości i osobliwości artysty, co wyznacza jego indywidualność i charakteryzuje jego duszę. W tym sensie w kategoriach ekspresji dają się ująć również te zjawiska, które traktuje się jako formalne, a więc zewnętrzne. Coś, co istnieje na zewnątrz, ma prawo egzystencji tylko dzięki temu, że może służyć ujawnianiu czynników znajdujących się wewnątrz. Ekspresji służyć winna forma, ekspresji winien służyć styl. I kategorie te, mając zresztą różne znaczenia \dotyczy to przede wszystkim — jak zobaczymy — formy\ ujmowane w bezpośrednim z nią związku. Istotę stylu wyznacza to właśnie, że można go traktować jako przekaźnik osobowości pisarza, jest on więc przede wszystkim przewodnikiem ekspresji. Walery Gostomski tak charakteryzuje styl Tołstoja: styl Tołstoja w swej niezrównanej prostocie, jasności, dosadnej sile i wyrazistej plastyce, podobnie jak inne objawy twórczości wielkiego pisarza, jest wiernym odbiciem tej genialnej natury, tak kryształowo czystej i jasnej, a zarazem tak silnej, jednolitej, harmonijnej i skupionej w sobie 50.
Jednakże nie tylko styl \ujęcie, którego przykładem są uwagi Gostomskiego o Tołstoju, jest reprezentatywne\ jako przewodnik ekspresji, czyli odbicie tego, co się dzieje wewnątrz autorskiej duszy. Nie tylko on zatem — jak to sformułował Sten — jest "mówiącą duszą artysty" 51. Poniekąd taką rolę przejmuje także sam język.
|