Dane tekstu dla wyniku: 1
Identyfikator tekstu: PELCRA_3203000000295
Tytuł:
Wydawca: Wydawnictwo UŁ
Źródło: Słownik badaczy literatury polskiej - tom IV
Kanał: #kanal_ksiazka
Typ: #typ_nd
Autorzy: Jerzy Starnawski (red.),  
Data publikacji: 2001
Zdzisław Szeląg
Łempicka Aniela (1920-1990), historyk literatury polskiej, pracownik Instytutu Badań Literackich PAN. Ur. 24 II w Aszchabadzie, jedyna córka Polaka urodzonego już zapewne w głębi Rosji, Michała, i Niny Kondratienko. Matka odumarła ją wcześnie. Ojciec, choć bezpartyjny, pracował po rewolucji na poważnych stanowiskach w administracji państw. Turkiestańskiej (od. r. 1924 Turkmeńskiej) Republiki Rad. Na przełomie lat 1930/1931 zdecydował się jednak na wyjazd do kraju. Zajęcie znalazł w instytucjach samorządowych w Wilnie, potem w biurach prywatnych przedsiębiorstw w Warsz. Dziewczynkę, przy pomocy finansowej krewnego, znanego przemysłowca Kazimierza Czerwińskiego, oddano do Gimn. Wizytek w Wil. Później uczyła się w Gimn. im. Juliusza Słowackiego w Warsz. W r. 1938 złożyła egz. dojrzałości i wstąpiła na polonistykę do UW. Równocześnie pracowała jako urzędniczka w Min. Skarbu. Na początku wojny krótko przebywała we Lwowie, po czym wróciła do Warsz. Utrzymywała się z dorywczej pracy fizycznej; przez dłuższy czas szyła żagle w firmie prywatnej. Pomagała zagrożonym osobom pochodzenia żydowskiego, wśród nich przyszłemu towarzyszowi życia, a od r. 1953 mężowi, inż. Markowi Nachtowi (1902-1968). Jako autorka prac nie używała nazwiska mężowskiego.. Powstanie przebyła w Warsz.; pracowała w kuchni powstańczej. Zginął wtedy pod gruzami jej ojciec. W r. 1945 zamieszkała w Krak. i zapisała się na polonistykę. Jej laicki i demokratyczny światopogląd sprawił, że wstąpiła do ZAMP. W marksizmie atrakcyjny był dla niej racjonalizm, historyzm, myślenie dialektyczne. Traktowała go jednak od początku z pewnym dystansem, bez doktrynalnego rygoryzmu. Miała początkowo kontakty z prof. Stanisławem Łempickim, który zainteresował się studentką o tym samym nazwisku. Potem studiowała głównie pod kierunkiem prof. Kazimierza Wyki. Zwrócił on uwagę na jej uzdolnienia i swoim zwyczajem zachęcał, by spróbowała sił w "Twórczości"; efektem były rec.: Monogr. Kochanowskiego (1948 R. 4 nr 4 s. 117-119 - Stanisława Windakiewicza Jan Kochanowski, 2. wyd.); Dwie b-teki tekstów i komentarzy (1949 R. 5 nr 2 s. 106-113 - BAPP; BPPO). Na IV Zjeździe Kół Polonist. Polsk. Młodz. Akad. w XII 1949 r. w Warsz. wygłosiła referat Dołęga-Mostowicz - pisarz drobnomieszczaństwa (druk. "Twórczość" 1950 R. 6 nr 2 s. 133-156; wersja skróc. pt. O liter. drugorzędnej. "Przekrój" 1950 nr 257). Na podst. pełnej wersji pracy Ł. uzyskała w IV 1951 r. magisterium filol. polsk. Rzecz ta czytana dzisiaj razi interpretacyjną stronniczością - na niekorzyść pisarza. Świadczyła jednak na pewno o samodzielności badawczej (podjęcie problemu liter. drugorzędnej), inwencji i lotności pióra. Oceniona też została jako bardzo dobra nie tylko przez Wykę, ale i przez koreferenta, prof. Stanisława Pigonia, choć był trochę uprzedzony: zabolała go mocno krytyczna opinia Ł-ej o wstępie do Pana Tadeusza w BAPP. W l. 1950-1951 Ł. współpracowała z Inst. Oświatowo-Kulturalnym "Czytelnik", redagując serię broszur popularyzujących utwory klasyków literatury. Po uzyskaniu stopnia mgra została przyjęta na aspiranturę w UJ i pod opieką naukową Wyki przystąpiła do pisania dysertacji d-rskiej. Ukończyła ją latem 1954 r. Nieco wcześniej, w IV 1954 r., przyjęta została do pracy w IBL jako asyst. w krak. pracowni Młodej Polski, kierowanej przez Wykę. W następnym roku awansowała na adiunkta. D-rat uzyskała jednak dopiero w r. 1960 na podst. książki o Weselu i dalszych prac o Wyspiańskim tymczasem opublikowanych (recenzenci: Irena Sławińska i Henryk Markiewicz). Później niewiele było już faktów mających znaczenie dla nauk. biografii Ł-ej. Najważniejsze z nich to wyjazdy do Londynu (gdzie mieszkał Kazimierz Czerwiński), do Grecji i do Izraela (gdzie uhonorowano jej działalność okupacyjną), a przede wszystkim - półroczny pobyt stypendialny w Paryżu na przełomie l. 1963/1964. Ł. uczestniczyła tam w zajęciach Uniw. Teatru Narodów, zdobyte doświadczenia rozwinęły znacznie jej wrażliwość teatralną. Po pierwszych wzmiankowanych już próbach Ł. ześrodkowała swe badania niemal bez reszty na twórczości Wyspiańskiego. Poza jej teren wykroczyła opatrując wstępem Na Skalnym Podhalu (1955) i zabierając głos w dyskusji o stanie polonistyki (Krytyka i nerwy. W sprawie artykułu Marii Rzeuskiej ("Życie Liter." 1957 R. 7 nr 7). O Weselu ogłosiła obszerną rozpr-ę Wśród problemów "Wesela" ("Zesz. Nauk. UJ" 1955. Filol. nr 1 s. 135-183) i książkę (dysertację d-rską) O "Weselu" Wyspiańskiego (Warsz. 1955. Studia Historycznoliter., t. 29). W studium monogr. widoczne były powszechne cechy ówczesnych prac spod znaku marksizmu - a więc koncentracja zainteresowań na społeczno-polit. wymowie utworu i zacieśnione kryteria wartościowania. Wystąpiły jednak w tej pracy także cechy indywidualne autorki: określała Wyspiańskiego jako "zatroskanego ideologa burżuazyjnego", ale swój wysiłek interpretacyjny skierowała na to przede wszystkim, by pokazać, jak przenikliwa i świetna artystycznie była wizja dramatyczna w tej perspektywie uzyskana. Ulegając ówczesnej marksist. frazeologii, zademonstrowała Ł. zarazem własny sposób pisania, trochę eseistyczny, operujący metaforami i analogiami, ale tymi środkami sugestywnie oddający odcienie i półtony analizowanego tekstu. Pomieściła w swej pracy także cenny, choć fragmentaryczny rozdz. o poetyce Wesela, rehabilitując niedoceniane we wcześniejszych opiniach powojennych "skrzydło symboliczne" dramatu. Luki interpretacyjne książki wypełniała w sporej części późniejsza rozprawa O fantastyce "Wesela" ("Twórczość" 1957 R. 13 nr 10/11 s. 64-85), dowodząca, że nie jest to dramat z metafizyczną tezą, że zjawy aktu II funkcjonują przede wszystkim jako konstrukcje fikcyjne, służące ukształtowaniu ideowego sensu utworu, a nie jako "goście zza świata" czy eksterioryzacje wewnętrznych stanów postaci. Zasadnicze myśli obu tych prac znalazły się potem w posłowiu do szkolnego wydania Wesela z r. 1967, kilkakrotnie wznawianego przez Wydawn. Liter. Przygotowała też Ł. cenny zbiór materiałów "Wesele" we wspomnieniach i krytyce (Krak. 1961), przedstawiający i genezę, i dzieje półwiekowego sporu o ten dramat. W 2. wyd. (1970) znalazły się także teksty ilustrujące karierę teatralną utworu, podsumowane uwagami autorki na temat potrzeb i granic reżyserskich swobód w inscenizacji Wesela. Drugim dramatem Wyspiańskiego, któremu Ł. poświęciła najwięcej wysiłku badawczego, było Wyzwolenie. Rozpr-ę Problemy "Wyzwolenia" ogłosiła w "Pam. Liter." (1961 R. 52 z. 2 s. 301-338), wydała Wyzwolenie w BN (I 200, Wrocł. 1970), z wstępem i z komentarzem. Scharakteryzowała tu autorka całościową koncepcję utworu, a szczegółowo zajęła się widowiskiem "Polska współczesna" i sporem Konrada z Geniuszem, zinterpretowanym nie tylko jako przedstawiciel mesjanizmu, lecz ideologii romantycznej w ogóle, czy jeszcze szerzej - wartości idealnych. Najistotniejszą zdobyczą naukową wstępu było nowe oświetlenie tragicznej winy Konrada i finalnego sensu dramatu. Żywo zainteresowały Ł-ą również dramaty Wyspiańskiego o powstaniu listopadowym. Opracowała wyd. szkolne Warszawianki (1960) i Nocy listopadowej (1971). Pierwszy z tych utworów poprzedziła dużym wstępem, znacznie wykraczającym poza potrzeby i możliwości uczniowskiego odbioru. Zakwestionowała poglądy swych poprzedników rozpatrujących Warszawiankę jako "dramat problemowy", pokazała ją natomiast jako sztukę o nie znanej dotąd skali wyrazu teatralnego, w której obok dialogu "grają" pieśń, żywy obraz, rekwizyt, pantomima. Nie dramatem historiozoficznym, lecz artyst. inscenizacją wydarzeń historycznych była w przekonaniu Ł-iej również Noc listopadowa. Toteż wydanie jej zaopatrzyła w "przewodnik", w którym posługując się montażem cytatów i własnym słowem wiążącym, starannie objaśniła realia historyczne, topograficzne i mitologiczne utworu. Równocześnie pracowała Ł. nad ogólnymi problemami twórczości Wyspiańskiego. Zajęła się zarówno jej wymiarem metafizycznym i aksjologicznym, jak też swoistością kształtu artystycznego. Już w r. 1957 opublikowała szkic Metafizyka i Wyspiański ("Życie Liter." 1957 R. 7 nr 48 s. 2); wygłosiła na konferencji nauk. w Krak. referat Nietzscheanizm Wyspiańskiego, zamieszczony potem w "Pam. Liter." (1958 R. 49 z. 3 s. 37-66). W latach następnych pojawiły się prace: Przygoda ideologiczna Wyspiańskiego (w: Z polskich studiów slawist. Ser. 2. Nauka o liter., 1963 s. 287-311) oraz O teatrze i literaturze w twórczości Wyspiańskiego (w: Z problemów liter. polskiej XX wieku, t. 1. Młoda Polska. Warsz. 1965 s. 386-404). Ł. pierwsza dostrzegła dynamikę światopoglądu Wyspiańskiego - od fascynacji witalnością, mocą, czynem, poprzez akceptację racji życia w konflikcie z porządkiem moralnym, aż do przywrócenia prymatu tego porządku, a ściślej biorąc - do syntezy siły i prawa moralnego. W świetle tych ustaleń inne oblicze odsłoniły dramaty piastowskie i homeryckie Wyspiańskiego: Ł. potraktowała je jako dramaty filozoficzne o strukturze i prawach bytu oraz ich konsekwencjach w losie jednostki i stawaniu się historii. Oryginalnie ujęła też Ł. problem Wyspiańskiego jako "artysty teatru". Pokazując jego nowatorstwo w dziedzinie teatralizacji dramatu, zespolenia tekstu z pozajęzykowymi środkami ekspresji, dowodziła zarazem, że z Wyspiańskim-inscenizatorem współdziała, ale czasem spiera się Wyspiański-poeta, który nie waha się (jak w Akropolis) przekroczyć granic wydolności ściśle teatralnych środków wyrazu i tworzy w gruncie rzeczy - teatr wyobraźni. Zainteresowania badawcze Ł-iej ewoluowały: najpierw dominowała w nich ideologia polit. Wyspiańskiego, potem kolejno jego filozoficzna wizja świata i teatralny wymiar dzieła, wreszcie poezja, nie tyle jako sztuka słowa, co jako sposób kształtowania artyst., przejawiający się m.in. w "swobodnym toku obrazowania", w "wizji ruchomej, kapryśnej, zmiennej, uwolnionej z obowiązków jednoznaczności i stabilnej logiki". Ale - trzeba podkreślić - kateforie teatralności czy poetyckości od początku były obecne w myśleniu Ł-iej o Wyspiańskim, a z kolei problematyka polityczna czy metafizyczna nie zniknęła z pola jej późniejszych obserwacji. Autorka, która - według słów własnych - "nie została ortodoksyjną wyznawczynią żadnej z istniejących szkół teoretyczno-metodologicznych" - wśród ich kryzysów i przełomów nie odżegnywała się od swych prac wcześniejszych, choć oczywiście niejedno nieostrożne czy ciasne sformułowanie trzeba było zmodyfikować i wycieniować Omówione tu studia przygotowały Ł-ą do podjęcia zadania niezwykle ambitnego i trudnego - nowej syntezy twórczości Wyspiańskiego. Zrealizowała je z powodzeniem w dwóch odmiennych wariantach - w obszernej, przeszło stustronicowej przedmowie przedmowie do Dzieł zebranych Wyspiańskiego (t. 1. Krak. 1964 s. VII-CXVI) i w obszernym również studium napisanym dla Obrazu liter. polskiej XIX i XX w. (Ser. 5. Liter. Młodej Polski (t. 2. Warsz. 1967 s. 55-106). Powtórzyła tu niejedno z prac poprzednich, ale dodała wiele spostrzeżeń nowych, np. o swoistości "teatralnej metaforyki" Wyspiańskiego, o sztuce jako tworzywie jego dramatów, o ich dokumentaryzmie i antyestetyzmie. Obok autorstwa przedmowy obecność Ł-iej w realizacji Dzieł zebranych Wyspiańskiego (1958-1966) przejawiła się jej bardzo aktywnym udziałem w pracach komitetu redakcyjnego, do którego należała. Jej uwagi i sugestie w znacznym stopniu wpłynęły na ostateczny kształt tekstu, jaki utwory Wyspiańskiego tu otrzymały. Następną fazą pracy badawczej nad Wyspiańskim miała być naukowa monogr. jego twórczości. W pewnym momencie jednak z niej zrezygnowała na rzecz "cyklu kilku tomów rozpraw i studiów". Realizacja nowego, skromniejszego już zamysłu postępowała z trudem i powoli. Dopiero w r. 1973 ukazał się tom 1 cyklu, Wyspiański - pisarz dramatyczny. Idee i formy. Pierwsza część zawierała ogólną charakterystykę "świata, idei, postaw" Wyspiańskiego, poetyki jego dramatów i ich relacji ze sztuką teatru; cz. drugą stanowiły dwa "zbliżenia" - interpretacje Warszawianki i Wesela. Autorka wykorzystała tu swe dawne teksty, ale cyzelowała , modyfikowała, rozszerzała (np. obszernym fragmentem o Klątwie). Rozbudową wstępu do Wyzwolenia miała być monogr. tego dramatu, pomyślana jako środkowy tom cyklu; Ł. chciała ją przedstawić jako pracę habilitacyjną. Zamiar ten nie został urzeczywistniony. O tomie 3. pisała w swym
"Sprawozdaniu-wyjaśnieniu" dla dyrekcji IBL (ok. r. 1980), że ma on objąć szkice o dalszych dramatach Wyspiańskiego, m.in. o Nocy listopadowej, oraz o temacie sztuki w jego twórczości. Ale wraz z ukazaniem się tomu 1 Wyspiańskiego - pisarza dramatycznego Ł. jako badacz umilkła. Wydała jeszcze tylko Wybór poezji Wyspiańskiego (1979). Jeszcze zafascynował ją odnaleziony w zbiorach Stanisława Szenica egzemplarz Wyzwolenia ze wskazówkami inscenizacyjnymi Wyspiańskiego i podjęła pracę nad książką Pr