ej, zwanej też wizualną, ikoniczną czy pikturalną poprzez wykazanie wieloznaczności i konwencjonalności obrazu, a tym samym istnienia analogicznych warunków kreacji figur retorycznych w mediach wizualnych jak i werbalnych, skoro "metafora zaczyna się tam, gdzie się kończy dosłowność".182 Dowodów na jej istnienie w plastyce dostarczają też artyści tworząc obrazy, rysunki, rzeźby i kompozycje o charakterze metaforycznym, a także odbiorcy dokonując metaforycznej interpretacji takich dzieł sztuki.
Problem funkcjonowania metafory plastycznej można dobrze scharakteryzować na przykładzie sztuki surrealistycznej. Wprawdzie pierwszy manifest surrealizmu z 1924 roku dotyczył wyłącznie literatury i poezji, to jednak w drugim, z 1930 roku, surrealiści sformułowali podobne zasady kreacji sztuki poetyckiej i plastycznej, optując za korespondencją sztuk.183 W obydwu przypadkach najistotniejsze było odwołanie się do nieświadomości i posługiwanie się automatyzmem graficznym. Automatyzm graficzny w malarstwie, tak samo jak w poezji, polegał na tym, że artysta nanosił na płótno czy papier to, co dyktowała mu jego nieświadomość po uprzednim zupełnym oczyszczeniu umysłu. Bez koncepcyjnej predeterminacji powstały obrazy nie-kierowane (une peinture non dirigée) André Massona, frotaże Maxa Ernsta, dekalkomanie S.Dali. Zostały one nazwane "zadziwiającymi obrazami" i uznane za typowe dla surrealizmu. Kategorie cudowności, fantazji, tajemniczości, grozy i
czarnego humoru
, charakterystyczne dla surrealizmu, cechują także groteskę, szerszą kategorię artystyczną, obejmującą również ten styl. Surrealiści znali i podziwiali klasyków groteski: Arcimbolda, Boscha, Goyę. Istota surrealistycznej fantastyki, jak pisze o tym K.Janicka, polega na spontanicznym lub arbitralnym zderzaniu lub łączeniu w jednej wizji, metaforze, obrazie, wielu przeciwstawnych lub wręcz wykluczających się elementów świata zewnętrznego i wewnętrznego.184 Ewokuje to nadrealność, łamie stereotypy, niszczy racjonalistyczne nawyki, zadziwia i zaskakuje. A.Breton w pierwszym manifeście surrealizmu pisał: "Cudowność jest zawsze piękna, wszelka cudowność jest piękna, tylko cudowność jest piękna."185 Opisy owego zadziwienia cudownością przypominają analizy "życia chwilą" Stanisława Ossowskiego, a także relację o własnym przeżyciu estetycznym Leona Chwistka.186
Uniezależnienie się od imitowania rzeczywistości i odwołanie się do "modelu wewnętrznego", wywodzącego się z irracjonalnych źródeł podświadomości, postulowali André Breton, Marcel Duchamp, Max Ernst, radząc artystom: "Zamknij swoje oko fizyczne abyś mógł najpierw zobaczyć swój obraz okiem ducha."187
|