4.2. Program nauczania geografii w szkole podstawowej
Zatwierdzony przez Ministra Edukacji Narodowej w 1990 r. program nauczania geografii w szkole podstawowej przewiduje podaną w tabeli 2 liczbę godzin i tematykę w poszczególnych klasach. Wymiar czasu przewidziany dla geografii w planie nauczania w szkole podstawowej należy uznać za bardzo skromny. Jest przy tym charakterystyczne, że im wyższa klasa, tym mniej czasu przeznaczono na geografię. Znajduje tu zapewne odbicie dość powszechny wśród nie geografów pogląd, że jest to przedmiot łatwy. Jedna lekcja tygodniowo to w ciągu roku szkolnego 36 lekcji w VII klasie i - ze względu na wcześniejsze zakończenie roku - około 34 lekcje w VIII klasie. Może się w niedalekiej przyszłości okazać, że nasze społeczeństwo ma bardzo małą wiedzę o sąsiadach, o najbliższych nam geograficznie państwach Europy oraz o geografii kraju ojczystego. Jeżeli docenia się wielkie znaczenie historii, dostarczającej wiedzy o naszej przeszłości, to doprawdy nie wiadomo, dlaczego przypisuje się mniejsze znaczenie geografii, dostarczającej wiedzy o naszej teraźniejszości i wynikającej z niej perspektywy na przyszłość. Przecież obydwa te przedmioty nauczania są co najmniej tak samo ważne dla kształtowania naszej tożsamości i rozbudzania poczucia patriotyzmu u młodego pokolenia. Bardzo trudno także pogodzić się z redukowaniem geografii w starszych klasach, jeżeli wziąć pod uwagę jej walory integracyjne, umożliwiające tworzenie w umysłach uczniów syntezy wiedzy z różnych przedmiotów nauczania. Zbyt mały wymiar czasu przeznaczonego na geografię w starszych klasach może powodować, że uczniowie będą ją traktować - nie zawsze może nawet świadomie - jako przedmiot drugoplanowy. Przy realizacji pierwszej części programu czwartej klasy - Krajobraz najbliższej okolicy - należy jak najwięcej czasu poświęcić na bezpośrednie obserwacje uczniów w terenie. Jest to bowiem najlepsza metoda tworzenia zwerbalizowanych wyobrażeń rzeczywistości (I etap poznania). Bezpośredniemu poznawaniu rzeczywistości powinno towarzyszyć od początku wprowadzanie planu i mapy, jako symbolicznego jej obrazu. Zdobycie przez uczniów w tym początkowym okresie nauczania geografii umiejętności czytania mapy topograficznej ma zasadnicze znaczenie dla całej dalszej edukacji geograficznej. Można je porównać ze znaczeniem, jakie dla całej edukacji ma zdobycie przez ucznia I klasy umiejętności czytania. Przy poznawaniu innych krajobrazów i regionów świata nie będzie już można korzystać z bezpośrednich obserwacji i wtedy właśnie mapa bardzo często będzie głównym źródłem informacji. Aby mapa małoskalowa mogła być rzeczywiście dobrym źródłem informacji, muszą ją uczniowie dobrze rozumieć, w tym m.in. rozumieć zasady generalizacji treści mapy. Jest to możliwe pod warunkiem, że wcześniej uczniowie dobrze poznali mapę szczegółową, dużoskalową. W dalszej części programu klasy IV uczniowie mają poznać wybrane krajobrazy Polski. Są one tak dobrane, by w miarę możliwości uczniowie wyobrazili sobie zróżnicowanie krajobrazowe naszego kraju. Przedmiotem poznania w klasie V jest przede wszystkim krajobrazowe zróżnicowanie świata. Uczniowie mają sobie wyobrażać, jak wygląda krajobraz lasu
równikowego
, sawanny, pustyni, oazy, stepu, wysokich gór, tundry, tajgi, pojezierza, krajobraz przemysłowy, rolniczy, śródziemnomorski i in. Według J. Flisa (1983) krajobrazowe ujęcie powinno polegać na opisywaniu wybranych cech, które uznamy za istotne dla danego typu terenu. Cechy te powinny się ze sobą przyczynowo wiązać, wynikać bezpośrednio lub pośrednio z jakiejś istotnej cechy, którą uznamy za rodzaj dominanty. Tą dominantą mogą być np. stosunki hipsometryczne, warunki klimatyczne, stopień przekształcenia przez działalność człowieka itp. Opierając się na przyjętej dominancie dokonuje się także porządkowania poznanych krajobrazów: pod koniec klasy V krajobrazy świata klasyfikuje się według stref szerokości geograficznej (krajobrazy strefowe) i szaty roślinnej oraz według stopnia ich przekształcenia przez działalność człowieka. Przegląd krajobrazów w klasie V jest poprzedzony ogólnymi wiadomościami o naszej planecie, jej kształcie i rozmiarach, sposobach orientacji na Ziemi oraz o ruchach Ziemi i ich następstwach. Pogłębia się także znajomość mapy (siatka kartograficzna). W klasach VI-VIII naucza się geografii regionalnej oraz elementów geografii fizycznej ogólnej. Według J. Flisa (1983) w opisach regionalnych przyjmuje się przede wszystkim tok dedukcyjny, w przeciwieństwie do indukcyjnego w opisach krajobrazów. Opisy regionalistyczne są z reguły wielostopniowe. Zaczyna się od charakterystyki całej Ziemi, wyróżnienia kontynentów (części świata) i systemów oceanicznych. Przy charakteryzowaniu danego regionu powinno się uwypuklić jego zróżnicowanie, czyli te cechy, które posłużą do jego podziału na podrzędne regiony. Z kolei przystępując do opisu podrzędnego regionu pomija się już te cechy, które pozwoliły go wyodrębnić, a uwzględnia te, które posłużą do następnego podziału. Właściwy opis regionalny zastosuje się omawiając jednostki najniższego rzędu. Oczywiście, co uzna się za jednostkę najniższego rzędu, zależy od wielu okoliczności. Kurs geografii w szkole podstawowej kończy się geografią Polski. Stwarza to dobre warunki do rozpatrywania zagadnień społeczno-gospodarczych Polski na tle dokonań innych krajów na świecie. Właściwa realizacja programu wymaga dobrego zrozumienia intencji twórców programu. Bardzo pomocna może się okazać lektura podręczników dla nauczyciela, dostosowanych do programów poszczególnych klas.
4.3. Program nauczania geografii w liceum ogólnokształcącym
|