ym Lublinie zachował się wybudowany w 1930 roku budynek żydowskiej jesziwy - szkoły talmudycznej kontynuującej tradycję lubelskiej szkoły talmudycznej z XVI wieku, której najwybitniejszym przedstawicielem był rabbi Jakub Kopelman ha-Lewi (zm. 1541) a do którego w swych naukach odwoływał się również cadyk Jakub Horowitz. W budynku tym, który przetrwał ostatnią wojnę gdyż mieścił się w nim posterunek niemieckiej żandarmerii, tworzone jest obecnie jedyne na terenie naszego kraju muzeum chasydyzmu.
W wymiarze materialnym muzeum te, obok "dworu" i domu modlitwy Alterów w Górze Kalwarii i ochelów (grobowców) wybitnych cadyków, stanowią jedyne pozostałości po wyznawcach chasydyzmu. Liczniejsze ślady, siłą rzeczy, pozostawił judaizm ortodoksyjny rozkwitający na tych terenach od tysiąclecia. Choć i w tym przypadku pamiątki te stanowią jedynie skromny ułomek tej spuścizny. Bo ostatnia wojna zmiotła z powierzchni ziemi nie tylko całe małomiasteczkowe sztetle, szczególnie jeśli była to zabudowa drewniana. Zagłady nie uniknęły także budynki murowane stanowiące własność i dumę żydowskich gmin, synagogi, domu kahalne i talmudyczne, nawet cmentarze z których
macewy
hitlerowcy wykorzystywali do budowy nawierzchni dróg albo jako materiał budowlany. Wśród synagog, które ocalały (nie zachowała się żadna synagoga drewniana a dawne fotografie świadczą jak były liczne i piękne) do najstarszych i najbardziej zabytkowych należą trzy murowane: renesansowa w Łęcznej, barokowa w Tykocinie i klasycystyczna we Włodawie. Wszystkie posiadają zrekonstruowane wnętrza z bimą i ołtarzem (aron ha-koesz) oraz z kolekcją przedmiotów rytualnych używanych podczas żydowskich rytuałów i świąt. W Krynkach na Podlasiu zachowała się bóżnica chasydzka, niewielki budynek po wojnie zamieniony na kino obecnie służący jako magazyny. Spośród innych zachowanych na wschodnich kresach naszego kraju wymienić też warto synagogi w Orli na Podlasiu i Lesku (Bieszczady), obydwie wyniosłe niczym średniowieczne zamki opatrzone na frontonie biblijnymi inskrypcjami. Piękną renesansową attyką wyróżnia się też powstała w początkach XVII wieku synagoga w Zamościu.
Najstarsze i najcenniejsze pod względem wartości artystycznej macew cmentarze żydowskie (kirkuty) znajdują się w Lutowiskach i Lesku, Karczewie na Mazowszu, Krośnie, Dukli zwanej "gniazdem Judy synów" bo Żydzi stanowili w niej 80% mieszkańców. Za najstarszy (z istniejących) nie tylko na wschodzie Rzeczpospolitej ale na terenie całej Polski uważany jest żydowski cmentarz w Lublinie. Jego najstarszy zachowany nagrobek nosi datę 1541 podczas gdy uchodzący do niedawna za najstarszy żydowski cmentar
|