wojny i następnie próbowałem całymi latami zrozumieć, co znaczy nosić w sobie takie doświadczenie. Jak wiadomo, filozof Adorno powiedział, że po Oświęcimiu pisanie liryki byłoby ohydą, a filozof Emmanuel Levinas podawał rok 1941 jako datę, kiedy "Bóg odszedł". Natomiast ja napisałem pogodne wiersze — Świat i parę innych, w samym środku tego, co się w anus mundi działo, i bynajmniej nie z niewiedzy. Zasługuję na potępienie czy nie? Można byłoby równie dobrze sporządzić akt oskarżenia jak obrony.
Okropność jest prawdą świata istot żywych, natomiast cywilizacja zajmuje się maskowaniem tej prawdy. Literatura i sztuka łagodzi i upiększa, a gdyby pokazywała rzeczywistość nagą, taką, jaką każdy człowiek podejrzewa, choć broni się przed tym, nikt by tego nie zniósł. Zachodniej Europie można zarzucić obłudę cywilizacji. Składała w ofierze Baalowi postępu ofiary z ludzi podczas rewolucji przemysłowej, potem zrobiła wojnę okopów. Czytałem kiedyś, dawno, w maszynopisie pamiętnik pana Urlicha, który walczył pod Verdun, jako szeregowiec niemieckiej piechoty. Ci ludzie byli schwytani tak jak więźniowie Oświęcimia, ale nad ich męką i śmiercią zamknęły się wody zapomnienia. Obyczaje cywilizacji wykazują pewną trwałość i Niemcy w okupowanej zachodniej Europie najwyraźniej
się żenowali
, nie ujawniając swoich celów, natomiast w Polsce występowali zupełnie otwarcie.
Całkowicie ludzkie i zrozumiałe jest porażenie otwartą zbrodniczością i krzyk "to niemożliwe!", a okazywało się możliwe. Jednakże kto twierdzi, że Pan Bóg "odszedł w 1941 roku", występuje jako wychowanek cywilizacji łagodzącej. A co z historią ludzkości, z millenniami wzajemnego mordowania się? Nie mówiąc już o naturalnych katastrofach, choćby o dżumie, która wyludniła Europę czternastego wieku. Nie mówiąc o tych aspektach życia ludzkiego, które nie potrzebują wielkiej publicznej areny, żeby uj
|