W zaborze rosyjskim po śmierci Aleksandra II, który zginął w zamachu terrorystycznym, nastąpiło gwałtowne zaostrzenie polityki represyjnej we wszystkich dziedzinach życia publicznego. Wzmogła się działalność rusyfikacyjna, której wyrazem na lat wiele stały się bezwzględne rządy generał-gubernatora Józefa Hurki oraz osławionego tępiciela wszystkich niezależnych przejawów życia polskiego kuratora warszawskiego okręgu naukowego Aleksandra Apuchtina.
Najznośniejsze warunki dla względnie swobodnego rozwoju polskiego życia narodowego panowały jedynie w austriackiej Galicji. Po wielu niepowodzeniach politycznych w połowie wieku monarchia austro-węgierska przeobrażała się szybko w państwo demokratyczno-liberalne, gwarantujące licznym narodowościom wchodzącym w skład tych swoistych "stanów zjednoczonych" Europy Środkowej szeroki zakres swobód politycznych. Galicja otrzymała więc swój własny rząd i własny sejm, językiem administracji, oświaty i sądownictwa stał się język polski, miała dwa jedyne na całym obszarze historycznych ziem polskich uniwersytety w Krakowie i we Lwowie, Akademię Umiejętności i znakomite szkoły wyższe techniczne i artystyczne. Społeczeństwo polskie za cenę lojalności wobec rządu wiedeńskiego mogło manifestować swobodnie swoje uczucia i aspiracje patriotyczne. Gorzej natomiast niż w pozostałych zaborach przedstawiała się sytuacja społeczna i ekonomiczna. Rząd centralny traktował wyraźnie ten peryferyjny kraj, leżący na obrzeżach monarchii, jako oddany świadomie we władanie konserwatywnym, ale absolutnie lojalnym wobec Wiednia żywiołom arystokratyczno-ziemiańskim. Stosunki społeczne układały się zgoła
archaicznie
, nie było tu żadnego bardziej prężnego i dynamicznego przemysłu, rolnictwo wegetowało w warunkach niemal feudalnych.
W tych zróżnicowanych układach polityczno-społecznych, panujących na podzielonych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, dokonywały się przecież pewne doniosłe dla przyszłości procesy. Były one refleksem przeobrażeń ogólnych, ogarniających całą ówczesną Europę, jak też zmieniających się stosunków społeczno-ekonomicznych w skali lokalnej. W ostatnich dekadach wieku industrializacja i związane z nią przewarstwienia społeczne zaczęły ogarniać swym zasięgiem, aczkolwiek w różnym nasileniu i skali, równi
|