LUBAWA Miasto (ok. 9100 mieszk.) w zach. części Garbu Lubawskiego, nad niewielką rzeką Sandelą. Niewielki ośrodek produkcyjno-usługowy, m.in.: Zjednoczone Zakłady Produkcji Aparatury Naukowej, zakład Aparatury Elektronicznej "Elpan", Zakłady Konfekcji Technicznej, zakład meblarski, duży zakład mleczarski.
W miejscu dzisiejszej Lubawy na pocz. XIII w. istniała pruska osada obronna, siedziba możnowładcy Surwabuno, który ok. 1214 przyjął chrzest, a siebie i swe dobra oddał Kościołowi w zamian za zachowanie godności świeckiego księcia. (Chodziło o uniknięcie zależności od Konrada Mazowieckiego, który ziemię lubawską uważał za część Mazowsza). W 1233 zbudowano tu kościół i w połowie XIII w. założono miasto. W 1243 Krzyżacy przekazali Lubawę biskupom chełmińskim, którzy mieli tu swoją siedzibę do 1785. W czasie powstania Prusów pod wodzą Henryka Monte w 1260 miasto zostało zniszczone. Lokowane ponownie w 1301–10, w 1326 uzyskało odnowienie przywilejów miejskich. W tym też czasie wzniesiono na miejscu drewnianego zamek murowany, a w połowie XIV w. miasto obwarowano murami. W 1627–37 zamek przebudowano, dobudowując m.in. wspaniałą wieżę. Budowla ta uchodziła za najwspanialszą w Prusach po zamku krzyżackim w Malborku. Sale na parterze ozdobione były marmurami, stiukami i malowidłami ściennymi, stanowiły rezydencję biskupów. Opuszczony w 1785 przez biskupa (jego siedzibę przeniesiono do Chełmży), zdewastowany w czasie wojen napoleońskich, w 1826 został przeznaczony do rozbiórki. W 1440 Lubawa przystąpiła do Związku Pruskiego, a na mocy traktatu toruńskiego z 1466 włączona została do Polski. Zagarnięta w wyniku I rozbioru Polski przez Prusy, w granice Rzeczypospolitej wróciła w 1920, po 148 latach niewoli. W okresie 1538–39 czterokrotnie był w Lubawie Mikołaj Kopernik (u swego przyjaciela, biskupa chełmińskiego Tiedemana Gise). Miasto było wielokrotnie niszczone przez pożary, wojny i epidemie. W wyniku działań wojennych w 1945 uległo zniszczeniu w ponad 80%. W 1940 w więzieniu przy ul. Grunwaldzkiej Niemcy utworzyli "Tajny obóz karny dla młodocianych", w którym przebywali chłopcy w wieku od 10 do 17 lat. Młodociani więźniowie zatrudniani byli w tartaku, przetwórni owocowo-warzywnej oraz w majątkach obszarniczych. Wyżywienie w obozie było bardzo skąpe. Za najmniejszą niesubordynację i używanie języka polskiego i inne "przewinienia" młodocianych więźniów bito i zamykano w karcerach. Często również dokonywano egzekucji. Obóz-więzienie istniał do 1944, a przez jego cele przeszło ok. 1000 chłopców z Torunia, Gdańska, Bydgoszczy, Warszawy, Poznania i pow. nowomiejskiego. Ci, którzy osiągnęli "odpowiedni wiek" przenoszeni byli do obozu koncentracyjnego w Stutthofie. W 1945 tych, którzy przetrwali i pozostali w Lubawie, wywieziono w głąb Niemiec, gdzie starszych skierowano do obozu koncentracyjnego, młodszych zaś przewieziono do miejscowości odległej o 7 km od miasta Zelle, gdzie pracowali przy budowie lotniska. Przy budynku dawnego więzienia (ul. Grunwaldzka) obelisk z pamiątkową tablicą ku czci dzieci-więźniów. Przy ul. Browarnej, gdzie 17 grudnia 1939 rozstrzelano publicznie 10 Polaków z więzienia w Nowym Mieście Lubawskim (z wyjątkiem jednego, księdza, wszyscy pochodzili z Lubawy i okolic), na miejscu egzekucji społeczeństwo miasta wzniosło symboliczną mogiłę opatrzoną krzyżem i pamiątkową tablicą. Przy ul. Grunwaldzkiej pomnik z
tablicami
, na których wyryto nazwiska mieszkańców Lubawy, którzy zginęli w latach wojny 1939–45 na polach bitew, w obozach koncentracyjnych lub w innych miejscach kaźni. Przy ul. 22 Lipca znajdował się podobóz stalagu I-B Olsztynek, w którym przebywali jeńcy angielscy, potem francuscy i w końcu radzieccy. Mieszkali oni w spichrzu, byli zatrudniani przy różnych pracach na terenie Lubawy. Na miejscowym cmentarzu znajduje się 13 zbiorowych mogił, gdzie spoczywają zwłoki 62 poległych w walkach żołnierzy radzieckich. Z zabytków w mieście zachowały się dawne baszty przy ul. Pod Murami (nr 20 i nr 30), gotyckie z XIV–XVI w., przebudowane w XVII–XVIIIw. na domy mieszkalne. Odcinki murów miejskich z XIV–XVIw. Ruiny gotyckiego zamku biskupów chełmińskich z XIVw., rozbudowanego w XV w. i w 1627–37, spalonego i w większości rozebranego w 1813. Gotycki kościół św. Anny z ok. 1330, odbudowany ok. 1550. W kościele renesansowa kaplica Mortęskich z 1581, rozbudowana w XVII w. Ogrodzenie kościoła (z bramką) gotycko-neogotyckie z XIV–XIXw. Gotycki kościół filialny św. Jana Chrzciciela z 1496–1507, odbudowany i przebudowany w stylu renesansowym w 1603–10, barokowe hełmy z XVII–XVIII w. Dawny klasztor z ok. 1502, przebudowany w XVII–XVIII w., odbudowany i adaptowany na cele szkolne w 1945. Drewniany kościół szpitalny św. Barbary, barokowy z 1779, odremontowany w latach dziewięćdziesiątych. Domy i kamieniczki z XIX i pocz. XX w. Co roku w Lubawie odbywa się impreza o nazwie "Lubawskie witaminy" wystawa i sprzedaż owoców i warzyw, występy artystyczne.
Trasa 3.c Lubawa Lidzbark
|