ch odcieni, kojarzyła się organicznie z podmiotowym wzruszeniem. Powstawał w ten sposób charakterystyczny dla Żeromskiego rodzaj pejzażu lirycznego, którego ideologiczny sens nie był bynajmniej obojętny. Skąpany w orgii barw i słonecznych blasków dawał wyraz ekstatycznemu zachwytowi pięknem zmysłowym świata. Zasnuty deszczem i szarugą, nabrzmiały smutkiem i rozpaczą stawał się dodatkowym współczynnikiem pesymistycznego osądu życia, symbolem bezsilności człowieka wobec cierpienia i nieszczęścia.
Sztuka Żeromskiego miała swoje blaski i cienie, zdobycze i słabości. Doskonały obserwator szczegółów, bystry spostrzegacz realiów życia, niezawodny na ogół w niewielkich strukturach rodzajowych, nie zawsze panował suwerennie nad bardziej rozległymi konstrukcjami powieściowymi. Ideolog, dla którego literatura zdawała się być nieraz bardziej środkiem niż celem, rozsadzał wewnętrzną spójność artystyczną wielu swoich utworów nadmiarem materiału treściowego w postaci tak charakterystycznych dla niego epizodów, dygresji, fragmentów dyskursywnych i publicystycznych, które w tok narracji wprowadzał najoczywiściej nie artysta świadomy granic i rygorów swej sztuki, lecz erudyta i społecznik, dla którego zakłócenia w planie faktury literackiej, czego w pełni był świadomy, stanowiły najwyraźniej element podrzędnego znaczenia wobec naczelnych intencji ideowych. W montowaniu i rozwijaniu akcji powieściowej zadawalał się Żeromski chwytami natury nieraz dość
pośledniej
, jakby żywcem przyjętymi z wzorów literatury popularnej. Wynikało to zapewne z niekontrolowanej chłodną rozwagą żywiołowości tego pisarstwa, w którym swoista melodramatyczność wyobraźni dominowała wyraźnie nad racjonalnymi składnikami osobowości. Czynniki logiczne sztuki literackiej budziły więc najwięcej w tej twórczości zastrzeżeń, zbyt wiele w niej znaczyły sytuacje przypadków, zaskoczeń, niespodzianek, przyjaznych lub nieprzyjaznych zbiegów okoliczności, nad którymi nikt nie sprawował żadnej kontroli. Natomiast był Żeromski najbardziej sprawny pisarsko wobec tych aspektów ukształtowania kompozycyjnego, które były decydujące dla uczuciowego kontaktu z czytelnikiem. Potrafił zaciekawiać, tworzyć napięcia, trzymać odbiorcę aż do końca w stanie emocjonalnego zaangażowania. Jego specjalnością pisarską były słynne, wstrząsające do głębi zakończenia, komponował w ten sposób, jakby cały przedstawiony w utworze przebieg wydarzeń miał stanowić podstawę i przygotowanie sceny finalnej. Porzucał czytelników w uczuciowym i moralnym rozdarciu i niepokoju wobec możliwości rozwiązań alternatywnych lub jeszcze gorszej niepewności i nieokreślonych domniemań.
Był mistrzem stylu. Uderzało przede wszystkim w jego pisarstwie niesłychane bogactwo leksykalne, fenomenalna wydolność językowa, umiejętność znajdywania nazw i wyrażeń w danym miejscu koniecznych i zdumiewająco przystających do rzeczy. W zakresie składni i frazeologii czuło się w tym języku wyraźną skłonność do superlatywu, swoistego patosu, budowania układów gramatycznych o wielowyrazowych szeregach synonimicznych i o coraz silniej nacechowanej emocjonalnie ekspresywności. W tej profuzji i wir
|