otnie liczbę wyborców, przyczyniła się do przekształcenia klubów politycznych w partie polityczne. Za tą reformą pójdą następne. Dotychczasowa walka polityczna przestaje być walką między grupami wewnątrz tej samej klasy społecznej. Stronnictwa parlamentarne wykraczają poza wąski interes niewielkiej grupy. Wzrost liczby wyborców zmusił wigów i torysów do tworzenia struktur i opracowania programów walki o głosy nowych wyborców . (Podobne zjawisko będzie występować w innych krajach europejskich).
Obok państw o ustroju parlamentarnym w XIX-wiecznej Europie istniały monarchie absolutystyczne. Te ustroje różniły się znacznie. W państwie policyjnym, a takimi stały się monarchie absolutne możliwości zrzeszania nie było. Stąd funkcjonować tu mogły jedynie tajne organizację
spiskowe
, najczęściej o krótkotrwałym żywocie, tropione przez policję. Z tych tajnych związków w przyszłości, w sprzyjających warunkach politycznych, mogły powstać organizacje polityczne o charakterze partii. Taka sytuacja występowała w I połowie XIX w. w monarchiach: austriackiej, pruskiej (jak i w innych państwach Związku Niemieckiego) i rosyjskiej. Rewolucja 1848 r. osłabiła absolutystyczną monarchię. Państwo chcąc ratować się przed politycznym kataklizmem szło na ustępstwa. Przepis o prawie obywateli do zrzeszania pojawia się w konstytucjach: monarchii habsburskiej (1848, 1849) , monarchii pruskiej z 1850 r. Podobny przepis umieszczono w konstytucji II Republiki Francuskiej z 1848 r. , która nie była państwem o ustroju absolutystycznym. Ale konstytucje (austriacka, francuska) obowiązywały bardzo krótko. Monarchia okazała się mocniejsza od konkurenta - zrzeszeń obywateli.
Dopiero kolejne katastrofy, które dotknęły monarchie absolutne - klęski militarne Austrii w wojnie z Sardynią (1859 r.), z Prusami (1866 r.); Ces. Rosyjskiego z Japonią (l. 1904-1905) zmusiły władze do ratowania się ustępstwami w postaci konstytucji, przyznających obywatelom m.in. prawo do zrzeszania. Po r. 1867 w cesarstwie austriackim zaczynają powstawać legalne partie polityczne. W cesarstwie rosyjskim pierwsze partie polityczne powstają dopiero po Manifeście październikowym 1905 r. , a więc
|