Tak Henryk Sienkiewicz zaczyna opis próby wydostania się Jana Skrzetuskiego z oblężonego przez Kozaków Zbaraża w powieści Ogniem i mieczem . Właśnie Sienkiewicz wprowadził do mitologii narodowej Zbaraż, czyniąc z tego małego, sennego, prowincjonalnego miasteczka miejscowość znaną każdemu Polakowi.
Dzięki pierwszemu polskiemu nobliście w zbiorowej pamięci Polaków Zbaraż stał się symbolem zaciekłej, skutecznej obrony. To Sienkiewicz, dzięki genialnej plastyczności swego języka zaludnił wyobraźnię milionów czytelników takimi postaciami związanymi ze Zbarażem, jak Bohdan Chmielnicki,
Jarema
Wiśniowiecki, Tuchaj-Bej, Maksym Krywonos, Bohun, Jan Skrzetuski, Longin Podbipięta. Niektóre z tych postaci są historyczne, a niektóre fikcyjne. I dziś nawet ukraińscy przewodnicy, oprowadzający turystów po zamku zbaraskim, mówią o tych fikcyjnych postaciach jak o prawdziwych. Zbaraż jest na trasach coraz liczniejszych wycieczek, które podążają na Podole i Wołyń. Ale już tylko wąski krąg zawodowych historyków wie, że Zbaraż zawdzięcza swą popularność i legendę lwowskiemu historykowi, Ludwikowi Kubali, który właśnie zainspirował wyobraźnię Sienkiewicza i skierował ją na to niczym dotychczas niewyróżniające się miasteczko.
Kubala, żyjący w latach 1838-1918, był u schyłku XIX wieku jednym z najbardziej poczytnych autorów książek o tematyce historycznej. Muzę Clio, patronkę historii, starożytni Grecy zaliczali do sztuki. I tak też rozumiał historię Kubala. Nie jako zbiorowisko dat i faktów, zimno skalkulowanych i skatalogowanych, ale jako gorącą, pulsującą lawę życia; materię, z której czerpie się myśl i wiedzę, ale w równym stopniu także urodę i epikurejski sens ludzkiego istnienia. Historia, w której zmagają się
|