micznej wypowiada najstraszniejsze potwornosci". Nie lepiej dla fanatyków wolności brzmią wnioski końcowe. Plechanow dowodził, że "w imię rewolucji służą sprawie reakcji, w imię moralności godzą się z najniemoralniejszymi czynami; w imię wolności indywidualnej depczą nogami wszystkie prawa swoich bliźnich", osiągając zawsze dokładne przeciwieństwo swoich zamiarów. Daje to wyraźnie do zrozumienia, że prawdziwym poplecznikiem anarchizmu jest burżuazja, a zwłaszcza prasa reakcyjna i konserwatywna.
Poglądy Plechanowa
wzbudziły
polemikę wśród rosyjskich marksistów. W książce Państwo a rewolucja Lenin skrytykował ujęcie sporu Marks - Bakunin jako walki światopoglądu naukowego z utopijnym, zwracając uwagę na zasadnicze rozbieżności obu myślicieli w ocenie państwa i dyktatury proletariatu. Z kolei Plechanow zrewanżował mu się już w listopadzie 1917 r. sugestią, iż jego oponent sam zaakceptował "bakuninizm". Miał naturalnie na myśli praktykę polityczną, a nie teorię wodza Rewolucji Październikowej, który już w 1901 r. miał skrystalizowany krytyczny stosunek do anarchistycznej doktryny. W artykule Anarchizm a socjalizm potraktował ją jako "wytwór rozpaczy [...] psychologicznie wykolejonych inteligentów lub lumpenproletariatu" wyrażającą beznadziejne przywiązanie do przebrzmiałego ideału drobnej własności. W okresie rewolucji 1905 r. Lenin zdecydowanie przeciwstawiał się udziałowi anarchistów w Radach twierdząc, że reprezentują "światopogląd burżuazyjny wywrócony na nice" i oddają robotników na pastwę polityków mieszczańskich.
Z większą wnikliwością starał się zgłębić istotę anarchizmu Edward Bernstein w serii artykułów opublikowanych w latach 1891-92 w organie teoretycznym SPD - "Neue Zeit" Die Soziale Doktrin des Anarchismus. Późniejszy "papież" rewizjonizmu potrafił dostrzec wewnętrzne zróżnicowanie ruchu, głos swojej krytyki kierując pod adresem indywidualistów w rodzaju Mackaya. Przedstawiciele innych kierunków potraktowani zostali z dużą wyrozumiałością, a Bakunin - wręcz z sympatią, choć jego poglądy uważał Be
|